گزارش نشست «حاشیه‌نشینی آموزشی» در پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش
به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، پیش‌نشست همایش «حاشیه‌نشینی کشور» با عنوان «حاشیه‌نشینی آموزشی» روز سه‌شنبه، ششم آبان‌ماه ۱۴۰۴، به میزبانی این پژوهشگاه و با همکاری پژوهشگاه حوزه و دانشگاه برگزار شد.
این نشست با مدیریت دکتر شهره حسین‌پور، ارائه دکتر محمد حسنی و حضور صاحب‌نظرانی چون دکتر حفیظ‌الله فولادی، دکتر فاطمه مقدسی، دکتر صادق‌زاده، آقای محسنی‌نیا و جمعی از کارشناسان بخش‌های مختلف برگزار شد. در این نشست، ابعاد گوناگون پدیده حاشیه‌نشینی آموزشی، دلایل شکل‌گیری، پیامدها و راهکارهای مقابله با آن مورد بررسی قرار گرفت.
عدالت آموزشی؛ از نظریه تا عمل
دکتر محمد حسنی در سخنان خود، عدالت در تربیت مدرسه‌ای را از سه منظر توزیعی، رویه‌ای و قضایی (کیفری و ترمیمی) تحلیل کرد و تأکید نمود:
«تربیت مدرسه‌ای ابزاری برای تحقق عدالت اجتماعی است و بزرگ‌ترین عامل برابری به شمار می‌آید.»
او در توضیح عدالت توزیعی گفت:
عدالت توزیعی ناظر به چگونگی توزیع خیرات عمومی در سطح جامعه است. بهداشت، امنیت و تربیت مدرسه‌ای از جمله این خیرات عمومی‌اند. عدالت توزیعی در تربیت مدرسه‌ای به معنای سازوکاری است که بر اساس آن، این خیر حیاتی به شکلی منصفانه میان آحاد جامعه توزیع شود.
وی با اشاره به تفاوت میان «عدالت در فرصت» و «عدالت در نتیجه»، سه وجه عدالت توزیعی در تربیت مدرسه‌ای را «دسترسی»، «درگیری» و «دریافت» برشمرد و توضیح داد: بی‌عدالتی تنها به نداشتن دسترسی به مدرسه محدود نمی‌شود، بلکه به میزان و کیفیت درگیری و بهره‌مندی دانش‌آموز از خیر مدرسه نیز ارتباط دارد.
دکتر حسنی سپس با طرح پرسش محوری خود ـ «آیا خیر تربیت مدرسه‌ای به‌طور عادلانه میان همه دانش‌آموزان کشور توزیع می‌شود؟» ـ ذهن مخاطبان را به بحث درباره حاشیه‌نشینی آموزشی معطوف کرد و با بیان نمونه‌هایی از بی‌عدالتی پاسخ داد که علی‌رغم موفقیت در پوشش همگانی آموزش، عدالت توزیعی در تربیت مدرسه‌ای همچنان با «رخنه‌هایی» مواجه است. وی بر لزوم شناسایی و مسدود کردن این رخنه‌ها در نظام آموزشی تأکید نمود.
مفاهیم کلیدی و مصادیق عینی
در ادامه نشست، دکتر حسنی مفاهیمی چون «نابرابری آموزشی»، «فقر آموزشی» و «طرد آموزشی» را مورد بحث قرار داد. او «طرد آموزشی» را ناظر بر گروه‌هایی چون مهاجران غیرقانونی و کودکان فاقد اسناد هویتی دانست و پدیده «محرومیت مضاعف» را به‌عنوان تجربه هم‌زمان چند نوع محرومیت تعریف کرد.
در کنار این اشکال بی‌عدالتی، وی مفهوم تازه‌ای با عنوان «حاشیه‌نشینی آموزشی» را طرح و آن را چنین تعریف کرد:
> «حاشیه‌نشینی آموزشی به معنای محرومیت ساختاری و مزمن از خیر تربیت مدرسه‌ای است؛ یکی از نمودهای اجتماعی بی‌عدالتی در توزیع عادلانه تربیت مدرسه‌ای.»
به گفته وی، در این وضعیت، اگرچه گروه‌هایی از دانش‌آموزان با پیشینه‌های اجتماعی، خانوادگی یا جسمانی متفاوت، به عنوان صاحبان حق شناخته شده‌اند، اما اهتمام و حساسیت کافی برای کشاندن آنان به متن بهره‌مندی از تربیت مدرسه‌ای وجود ندارد.
از جمله مصادیق حاشیه‌نشینی آموزشی می‌توان به کودکان کار و خیابانی، کودکان دارای معلولیت، دانش‌آموزان دوزبانه و ساکنان مناطق محروم و حاشیه‌نشین اشاره کرد.
دکتر حسنی سپس به دلایل شکل‌گیری حاشیه‌نشینی آموزشی در زیست‌بوم ایران پرداخت و مهم‌ترین عوامل را چنین برشمرد:
* ناهمواری شدید در زیست‌بوم آموزشی
* ضعف در انعطاف‌پذیری نظام آموزشی
* ضعف در شناخت دقیق و رصد عدالت در نظام تربیت مدرسه‌ای
* ناتوانی در «آمایش محیطی» برای کاهش بی‌عدالتی و ناترازی مزمن در توزیع کیفی خیرات اجتماعی در ایران
پیامدها و راهکارها
در ادامه، به پیامدهای حاشیه‌نشینی آموزشی اشاره شد که از جمله عبارت‌اند از:
* تداوم و بازتولید نابرابری و فقر
* تضعیف جریان توسعه پایدار
* تهدید انسجام اجتماعی
* گسترش بی‌اعتمادی اجتماعی
در بخش پایانی نشست، با گفت‌وگو میان ارائه‌دهنده، اعضای میزگرد و سایر حاضران، راهکارهای مقابله با حاشیه‌نشینی آموزشی مطرح شد، از جمله:
* لزوم دسترسی به داده‌های دقیق درباره مصادیق حاشیه‌نشینی
* تعیین شاخص‌های دستیابی به عدالت آموزشی
* اندازه‌گیری میزان بهره‌مندی از تربیت مدرسه‌ای
* تشکیل کلاس‌های آموزشی ویژه کودکان کار در بعدازظهرها و روزهای پنج‌شنبه
* ایجاد «صندوق حمایت از کودکان محروم»
خانم حسین پور, [10/08/1404 09:44]
* هدفمند کردن منابع دولتی و ایجاد ساختارهای حمایتی مؤثر
* حمایت ویژه از معلمان مناطق محروم
* اعطای «بن‌های آموزشی» به خانواده‌های نیازمند
* تدوین برنامه‌های عملیاتی برای اجرای سیاست‌ها و راهکارها
* توجه به ناهمواری آموزشی نه‌تنها در سطح استان‌ها، بلکه در درون کلان‌شهرهایی مانند تهران
* تعریف ویژگی‌های مدارس حاشیه‌نشین در مدل‌های مفهومی
* شناسایی خانواده‌های دچار فقر فرهنگی و اقتصادی و «برون‌سپاری خدمات» به آنان
* الگوگیری از تجارب موفق سایر کشورها، از جمله:
* تایوان: اعطای یارانه آموزشی مستقیم به خانواده‌ها
* ایالات متحده: اعطای یارانه به مدارس داوطلب و حمایت از مدارس خاص
این نشست با جمع‌بندی بر ضرورت عزم ملی، تدوین برنامه‌های عملیاتی دقیق، تقویت نهادهای مدنی برای رساندن صدای کودکان به جامعه و هدفمند کردن منابع برای مقابله با پدیده شوم حاشیه‌نشینی آموزشی به کار خود پایان داد.