به نام خداوند جان و خرد

وزارت آموزش و پرورش

پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش

توصيه نامه سياستي شماره 4

عنوان:

ارزشيابي پیشرفت تحصیلی در دوران همه­ گیری بیماری كوويد 19

کارگروه مطالعات فوري

21 مهر 1399

____________________________________

حفظ پیشرفت تحصیلی و کسب مهارتهای جدید، چالشی بزرگ برای دانش ­آموزان در بحران همه­ گیری بیماری کرونا است. همانطور که یادگیری از راه دور نمی­تواند جایگزین مناسبی برای آموزش حضوری باشد، سنجش مجازی و از راه دور نیز جایگزین مناسبی برای سنجش حضوری نیست. با اين حال، استفاده از آن در دورۀ همه ­گیری بیماری کرونا، اجتناب‌ناپذير است. از دست رفتن یادگیری­های پیشین در دوران همه ­گیری بیماری کرونا و تعطیلی مدارس مهمترین چالش نظام های آموزشی در سراسر جهان است. اما اتخاذ سیاستهایی می­تواند از دست رفت یادگیری دانش ­آموزان در این بحران را کاهش دهد. بطور قطع ملاحظات مربوط به ارزشیابی مناسب از دانش­آموزان از جملۀ این سیاستهای مؤثر هستند. از طرف دیگر، فقدان شکل­ گیری مهارتهای خودمختاری در دانش ­آموزان دورۀ ابتدایی برای بهره ­مندی بیشتر از برنامه ­های آموزش مجازی و از راه دور و همینطور عدم برخورداری این نوع آموزش ها از ساز و کارهای بازخورد دهی و ارزشیابی تکوینی قابل اعتناء، بر دشواری­ های موجود افزوده­ اند. يكي از مهم‌ترين نگراني‌ها در ارزشيابي مجازی و از راه دور، اعتبار شاخص‌هاي عملكرد تحصيلي است. يعني ممكن است بنا به روش های معیوب سنجش و یا اقدامات خواسته و ناخواستۀ معلمان شاهد تورم نمرۀ دانش ­آموزان باشیم. این پدیده­ وقتی روی می­دهد که افزایش نمرات دانش ­آموزان در آزمون ها یا سنجش های مختلف، بازتاب پیشرفت واقعی آنها در یادگیری نیست. اگر نظام آموزشی از قبل با این مشکل مواجه بوده باشد، بحران موجود به سبب ضعف های نظام ارزشیابی مجازی و از راه دور بر شدت آن خواهد افزود.  براي فائق آمدن بر چنين مسائلی در وهله نخست بايد توجه داشت كه سيستم‌هاي مديريت يادگيري مورد استفاده براي آموزش مجازی و از راه دور، تا چه اندازه از پيكربندي مناسب براي انجام انواع ارزشیابی‌هاي قابل اعتماد برخوردار هستند. از طرف ديگر، بايد افزایش دانش و مهارت معلمان براي اجراي ارزشیابی­ معتبر از راه دور مورد توجه واقع شود. اتخاذ سیاستهایی می­تواند از میزان از دست رفت یادگیری و همینطور تورم نمره ­های پیشرفت تحصیلی دانش ­آموزان در این بحران بکاهد،. ملاحظات ویژه در ارزشیابی و سنجش پیشرفت تحصیلی دانش ­آموزان در بحران بیماری کرونا برخی از این سیاستها هستند.

با توجه به این مسائل و ملاحظات، توصیه مي‌شود:

1. همه­ گیری بیماری كويد 19 در سال تحصیلی گذشته، منجر به بزرگترین اختلال در فعاليت عادي مدارس شده است و از میزان تحقق اهداف برنامه‌درسي و پیشرفت تحصیلی دانش ­آموزان در سال تحصیلی گذشته اطمينان كافي وجود ندارد. به همین دلیل ارزشیابی آغازين یا تشخیصی و كسب اطمينان از حصول پيش‌نيارهاي اصلی برنامه‌درسي و میزان پیشرفت تحصیلی دانش ­آموزان ضرورت دارد. شايسته است معلمان عزيز در ابتدای سال تحصیلی جاری، ارزشیابی آغازین و تشخيص كاستي‌ها در یادگیری­ های پیشین دانش‌آموزان و تدارک برنامه­ های ترمیمی را در اولویت قرار دهند.
2. بايد توجه داشت كه ارزشیابی مجازی و از راه دور به تنهایی براي همه دروس مناسب و سودمند نيست. بنابراين، اگر معلم ناگزیر نباشد، نبايد به  ارزشیابی از راه دور بسنده كند. با ملاحظه شرايط كنوني در مدارس کشور، براي ارزشیابی پایانیِ برخي از دروس مانند دروس علوم پايه، زبان و ادبیات نبايد به ارزشیابی مجازی و از راه دور بسنده كرد. برای ارزشیابی این دروس بهتر است با رعایت دقیق پروتکل های بهداشتی و در شرايط مناسب از نظر میزان انتشار اجتماعی ویروس کرونا، آزمون‌های حضوري معدودی در طول سال تحصیلی برگزار گردد. مدارس لازم است متناسب با شرايط (تعداد دانش‌آموز، فضاي برگزاري آزمون و امكان توزيع زمان‌هاي آزمون) امکان اجرای این آزمون ها (دست کم2 بار در طول سال) را فراهم سازند. از این حیث، اهتمام ستاد و صف وزارت آموزش و پرورش براي فراهم ساختن شرايط برگزاري آزمون حضوري مورد تأكيد است.
3. در شرايط كنوني، اهميت ارزشيابي همه مواد درسي يكسان نيست. هر درسي ویژگیهای ارزشيابي خاص خود را دارد. از طرف ديگر، تضمين كيفيتِ سنجش و ارزشيابي براي همه دروس عملاً ممكن نیست. ضمناً بايد توجه داشت ارزشیابی غیرحضوری براي همه دروس مناسب و سودمند نمی­باشد. براي مثال، ارزشیابی مجازی و از راه دور در برخی موضوعات درسی (مانند تفکر و پژوهش، کار و فناوری، علوم اجتماعی، تفکر و سواد رسانه‌ای، مطالعات اجتماعی، هدیه‌های آسمانی، هنر و مواردی از این قبیل) با توجه به  نوع یادگیری مورد انتظار، می‌تواند از طریق روش‌هایی نظير بحث و گفتگوي برخط با دانش‌آموزان، ارائه شفاهی برخط، ضبط فيلم­ توسط دانش آموز و به اشتراك‌گذاري آن در شبكه آموزشي (شاد)، انتخاب فيلم‌هاي كوتاه آموزشي توسط معلم و درخواست از دانش‌آموز براي تفسير آن يا پاسخ دادن به سوالاتي در خصوص آن، به كارگيري چك ‌ليست خودسنجي توسط دانش‌آموز و گزارش آن به معلم، مشارکت دانش‌آموزان در طراحی تکالیف ارزشیابی، بازی‌های آموزشی،  آزمونک (كوئيز) و غيره در فضاي مجازي صورت پذیرد.
4. در بحران فعلی، باید از انتظارات تحصیلی جاری در شرایط عادی کاسته شود. ارزشیابی باید با دوره‌هاي تحصيلي تناسب داشته باشد. در دورۀ همه­ گیری بیماری كرونا، اولويت‌بندي در سنجش و ارزشيابي پيشرفت تحصيلي بسيار مهم است. ارزشيابي­ های تکوینی در دورۀ ابتدايي اهميت بیشتری پیدا می­کنند و ارائۀ بازخوردهاي روشن به تكاليف بیش از پیش اهمیت می­ یابند. در دوره متوسطه، تأكيد بر ارزشيابي­ های تكويني و پایانی، هردو ضروري هستند. در ارزشیابی تكويني، معلمان از طريق تكاليف يادگيري تشخيص می­دهند كه دانش‌آموزان چه چیزهایی را مي‌دانند و چه توانایی­ های بدست آورده­ اند و در کدام بخش از فرایند یادگیری مشکل دارند. به اين منظور، معلمان مي‌توانند از طریق فراهم سازی بازخورد در چرخه یادگیری، فعاليت‌هايي خلق كنند و پرسش هایی كليدي مطرح نمایند تا دانش‌آموزان را به تفکر برانگیزند. در ارزشیابی تكويني، معلمان بهتر است نظرهاي خود را طوري بيان كنند كه هم توصيفي  باشند و هم تجويزي. چرا که يك اظهارنظر توصيفي يا تجويزي به دانش‌آموز كمك مي‌كند از چگونگی بهبود عملکرد خود آگاهی یابد.
5. شرایط کنونی در کشور اقتضا مي‌كند كه وزارت آموزش و پرورش در اجراي سیاست‌های آموزشی خود مقتدرانه عمل كند. حفظ اقتدار وزارت آموزش و پرورش در شرايط كنوني مي‌تواند از پراکندگی سیاستی و همینطور سهل ­انگاری در فرایند آموزش و ارزشیابی پیشگیری نماید. در حال حاضر توصیه می‌شود که سامانه شاد به عنوان سامانه اصلی و ملی نظام آموزش و پرورش در سطح کشور تقويت شود. در عین حال، چشم پوشي از كاستي‌هاي سامانه شاد و سلب اختيار مدارس و معلمان برای بهره‌گیری از امکانات سایر سامانه‌های یادگیری  یا کار­افزارهای  مجازی سودمند روا نيست.
6. معلمان باید به صورت مداوم در معرض تحولات نوین و مهم از قبیل طراحی آموزشی و ارزشیابی پیشرفت تحصیلی در فضای مجازی قرار گیرند. توصیه می‌شود، مرکز آموزش نیروی انسانی وزارت آموزش و پرورش ارائه برنامه‌های ضمن خدمت در سال جاری را به اقتضاء شرایط موجود تغییر دهد و ارزشیابی مجازی از یادگیری را به عنوان بخشی از دوره‌های آموزشی معلمان در نظر بگیرد.
7. پیشرفت تحصیلی اصلی ترین هدف آموزش و پرورش در جهان از گذشته تا امروز بوده است. با توجه به شرایط بحران کنونی، ضرورت تأسیس مرکز ملی پیشرفت تحصیلی بیش از پیش احساس می­شود. وجود این مرکز می­تواند ضمن مطالعۀ علمی پیشرفت تحصیلی و چگونگی ارتقاء آن در نظام آموزشی کشور، بطور مستقل بر سنجش و ارزشیابی آن به عنوان مهمترین شاخص ارزشیابی نظام آموزشی نظارت داشته باشد. سنجش های پایانی دقیق و استاندارد یکی از شیوه­های مهم تضمین کیفیت پیشرفت تحصیلی هستند. بنابراین در شرایط موجود انجام سنجش های پایانی حضوری از پیش موجود در دوره­ های ابتدایی و متوسطه تحت پروتکل های بهداشتی  و سایر شرایط لازم مورد تأکید هستند. از طرف دیگر مرکز ملی پیشرفت تحصیلی باید آماده ­سازی و اجرای ملی آزمون های مستقل استاندارد و معتبر پیشرفت تحصیلی را به منظور پایش پیوستۀ آن در دستور کار قرار دهد.
8. یکی از مهمترین مشکلات برنامۀ درسی در کشور که در برنامه­ های ارزشیابی در بحران کرونا نیز خودنمایی می­کند، کتابهای درسی هستند، زیرا ارزشیابی­ ها، محتوای دروس را اندازه­ گیری می کنند و شایستگی­ها یا استانداردهای محتوایی موضوعی را مورد سنجش قرار نمی­دهند. با توجه به اینکه قریب به سه دهه از چیرگی شایستگی­ ها و استانداردهای محتوایی بر برنامه­ های درسی می­گذرد، این نوع شایستگی­ ها هنوز وارد برنامۀ درسی نشده­ اند و بنابراین پایش پیشرفت تحصیلی دانش­ آموزان و سنجش آن را با مشکل جدی روبرو می­ سازند. وجود شایستگی­ ها و استانداردهای محتوایی مدون به تفکیک موضوعات درسی، راهنمای روشن نظام آموزشی و معلمان برای آموزش و ارزشیابی پیشرفت تحصیلی دانش­ آموزان هستند. یکی از مهمترین تغییر رویکردها در زمان حاضر می­تواند زمینه­ سازی برای ورود شایستگی­ ها و استانداردهای محتوایی به مواد درسی باشند، چرا که هم پایش پیشرفت تحصیلی و هم ارزشیابی دقیق تر آن را به نحو چشمگیری تسهیل خواهند نمود. 
9. دانش ­آموزان با نیازهای ویژه از مهمترین گروه های دانش ­آموزی هستند که به سبب تعطیلی آموزش حضوری، آسیب می­بینند. این دسته از دانش ­آموزان قطعا از آموزش حضوری بهره بیشتری خواهند برد، مگر آنکه مواردی از بیماری­های زمینه ­ای وجود داشته باشند. با توجه به تراکم کم جمعیتی در مدارس و کلاس‌های این گروه از دانش‌آموزان، آموزش و ارزشیابی حضوری بهتر است اولویت نخست باشد. چنانچه شرایط آموزش حضوری برقرار نباشد، معلمان و والدین از طریق راهبردهایی می­توانند پیشرفت این گروه از دانش ­آموزان را مورد پایش قرار دهند. از آن جمله: تدوین برنامۀ آموزش انفرادی برای دانش ­آموز و ارزشیابی آغازین حضوری تحت پروتکل های دقیق بهداشتی و سایر شرایط لازم، پایش پیشرفت دانش­ آموز با استفاده از روشهایی مانند ارزشیابی عملکرد غیر رسمی، ارسال مواد ارزشیابی به منزل، ارسال تکالیف و نمونه ­های فعالیت در منزل از طریق پست الکترونیک یا بصورت برخط، اختصاص زمان مناسب و ثبت فعالیتهای یادگیری در کارپوشه هستند.